Yazan: Andreas Hechler (Eğitim Uzmanı, Berlin)
Bu yazı öncelikle destekleyici pedagojik çalışmanın ön koşullarını irdelemektedir.
İnterseksin nasıl eğitime ve öğrenime entegre edilebileceğini burada bulacaksınız. Ayrıca öğretmenler ve pedagoglar için yapılması ve yapılmaması gerekenleri derledik.
1. Pedagoji ve interseks
Toplumumuzda eğitim ve çocuk yetiştirme alanı, cinsiyet algısını şekillendirmenin önemli bir parçasıdır ve şimdiye kadar interseks bireylerin göz ardı edilmesine sistematik biçimde etki etmiştir. Pedagojide, çocuk yetiştirmede, eğitimde ve sosyal hizmetlerde eskiden olduğu gibi şimdi de interseks hakkında literatür ve malzeme neredeyse bulunmamaktadır. Bu konu olsa olsa „özel“, „marjinal“ ve / veya „azınlık konusu“ olarak görülmektedir.
İnterseksin en çok ele alındığı bilim alanı eskiden olduğu gibi yine tıptır. Ama doktorlar ve interseks ile ilgisi olan diğer meslek grupları da (hukukçular, politikacılar, hastabakıcı ve hemşireler…) eğitim kurumlarından geçmektedir. Bunun yanı sıra eğitim kurumlarında da öğretmen / pedagog ve öğrenci / katılımcı olarak interseks bireyler bulunmaktadır.
Bu nedenle geçerli olan:
1. İnterseks hakkında öğrenmeye olanak sağlamak (duyarlılaştırmak, öz yansıtmayı teşvik etmek, kendi değerlerini yansıtmak, bilgi aktarmak, hareket güvenliği yaratmak);
2. İnterseks bireylerin pedagojik alanda desteklenmesinin nasıl olabileceğini sormak;
3. İnterseks bireylerin anne-babalarını ve aile ortamlarını desteklemek.
Asıl amaç her üç durumda da interseksin korkudan ve ayrımcılıktan uzak bir biçimde yaşanabilmesine katkıda bulunmaktır.
Daha büyük bir çerçeveden bakıldığında çeşitlilik içeren bir pedagojide söz konusu olan diğerinin, bu bağlamda interseks bireylerin, toplumsal yaşama katılımı ve kabul edilmesidir. İnsani varoluş şekillerinin ve vücutlarının çeşitliliği kabul ve takdir edilmelidir.
2. Ön koşullar
Bu bölümdeki açıklamalar özellikle endoseksüel uzmanlara, yani tıpta erkek ve kadın tanımına uyan insanlara yöneliktir.
İnterseks uzmanlarının, aşağıda sıralanan ön koşulları büyük ölçüde yerine getirdikleri kabulüyle yola çıkılmaktadır:
Kendi kendine öğrenme ve öz yansıtma
İnterseks hakkında bilgilenmenin sağlanması gerektiğinde, birincil hedef grup öncelikle öğretmenlerin / pedagogların kendisidir. Burada söz konusu olan kişinin sabit algı ve düşünme şekillerinden sıyrılarak, bakışını başkalarından (hedef gruptan / öğrencilerden / katılımcılardan / ele alınan konudan / interseks bireylerden) kendisine çevirmesi, kendisiyle meşgul olması, öz yansıtma ile kendi seksüel var oluşunu ve bununla bağdaştırılan cinsiyet algısını düşünmesidir. Burada söz konusu olan sadece bilişsel bir yüzleşme değil, aynı zamanda bir duygusal-psikolojik öğrenme ve değişim sürecidir.
Bu gerekli adım atılmazsa, pedagoji uzmanlarının cinsiyetle ilgili kendi meselelerini interseks bireylere onları dışlayıcı biçimde yansıtmaları ihtimali artar. Toplumsallaştırılma sürecinde hâkim cinsiyet ideallerine uymak için zaman ve çaba harcamış olan kişilerde bedenlerinin, varlıklarının ve davranışlarının çeşitliliği iki cinsiyetli sistemde ortaya çıkamadığı için saldırganlık görülebilir.
Bu çatışmada birilerinden eşlik etmesini istemek veya bu çatışmayı uzun süredir yaşayan insanları aramak ve onlardan bir şeyler öğrenmek faydalıdır. Ancak „normale dayalı“ bakış açısından „normal olmayan“ yapıdaki vücuda ayna tutma yaklaşımı bırakıldığında ve bir başka insanın cinsiyetini belirleme isteğinden vazgeçildiğinde,
– interseks bireylerle destekleyici bir temas mümkün olabilir;
– başkalarına (kendi hedef gruplarına) bu çatışmada eşlik edilebilir.
Hedef, küçük bir azınlık için „tolerans “ değil, aksine az önce de ifade edilen, kişinin öz yansıtma yaparak kendi düşünceleri, varlığı ve davranış şekilleri ile yüzleşmesi, norm ve sapma hakkında temel bir sorgulama yapması ve sonuçta „herkesin“ farklı olduğunun bilincine varmasıdır. Bu süreç ömür boyu sürer – öğreten kişi olarak da öğrenmeye devam edilir ve bunu öz farkındalığın bir parçası yapabilmek anlamlıdır. Bununla birlikte gelen özgüven, „diğer“ seksüel var oluşlar karşısında korkuyu en aza indirir.
Bilgi edinmek
Hem konuyu öğretebilmek için hem de öz hesaplaşma adına bilgi edinmek şarttır. Bunun için az da olsa güncel cinsiyetler teorisini, tıp ve hukuk eleştirisi alanındaki temel bilgileri ve özellikle interseks bireylerin biyografi gibi yazılı dökümanlarda ya da belgeseller, klipler gibi diğer medya ürünlerinde bizzat anlattıkları hikayelerini dikkate almak gerekir. Anlaşılması gereken diğer unsurlar da şunlardır:
- İnterseksin öğretilmesinde ve öğrenilmesinde bireysel teşhisler veya hastalıklar değil, intersekse toplumsal bakış ön plandadır;
- Dışarıdan „normalleştirme“ farkın damgalanmasıyla elele yürür;
- Tıbbın önlem alma (prevensiyon) fikri yani çocuğun ileride sorun yaşamaması için yapılan tıbbi müdahaleler saçmalıktır, esasında bu müdahaleler daha çok sorun yaratmaktadır;
- Cinsiyet değiştiren ameliyat geçirmemiş interseks bireylerin çoğu sağlıklıdır;
- Tıp tarafından istendiği kadar „normalleştirici“ müdahale yapılmış olsun, interseks çocuklar / gençler / yetişkinler yine de intersekslerdir;
- İnterseks, doğumdan önce ya da hemen sonra, ergenlik çağında veya ergenlik çağından sonra kendini gösterebilir;
- Bilgilendirip onay almaksızın yapılan, interseks çocuğun doğuştan gelen cinsiyet özelliklerinin veya üreme fonksiyonunun değiştirilmesine yol açan ve geri dönüşü mümkün olmayan tıbbi müdahalelerin açıkça yasaklanması, interseks bireylerin yardımlaşma kuruluşlarının temel talebidir.
- Asıl mesele ne transseksüellik ne de seksüel çeşitliliktir. Tuvalet sorunu, nüfusta üçüncü bir cinsiyet kaydı hakkı gibi konular daha önce belirtilen temel taleplere kıyasla daha az önemlidir.
- Tabulaştırma utanç yaratır;
- Asıl mesele kendi diliniz ve kullandığınız terimler. Sadece kişisel bir hedef olarak kullanılan dilin bireysel düzlemde güzelleştirilmesiyle ya da bazı anahtar kelimelerin kullanılmasıyla değil, çeşitlilik ancak gerçekten davranış olarak edinildiğinde dilde de kendini gösterecektir.
(Bu sıralama henüz gerektiği gibi tamamlanmış değil.)
Öğrenimde interseks hakkında ayrıntılı bilgi burada bulunmaktadır. Ayrıca pedagoji uzmanları için yapılması ve yapılmaması gerekenleri derledik.
3. Tutum
Pedagoji uzmanları interseks bireylerin müttefikleri olarak aranır. Verilecek temel mesaj ve takınılacak tavır şu olmalıdır: „Bana ihtiyacın olduğunda ben buradayım.“ İnterseksliğin paylaşılması söz konusu ise, kişinin diğer pek çok kişi arasından güvenilir olarak seçilmiş olduğunu bilmesi ve buna göre sorumluluk taşıması önemlidir.
Aynı zamanda destek istenmediğinde bunu da kaldırabilmek gerekir.
Bunun dışında aşağıdaki faaliyetler ve konular önem taşımaktadır:
Eşlik etmek
Pedagojik faaliyetin belki de en önemli tarafı eşlik etmektir. Çocuklarla ve gençlerle onların kendi yollarına dair görüşleri hakkında birlikte düşünülür ve bu yolda onlara eşlik edilir – bu hem interseks bireyler hem de endoseksüel çocuklar ve gençler için geçerlidir.
Empati, kabul ve aydınlatma
Pek çok interseks bireyin başından aşırı patolojizasyon, tıbbi ve sosyal şiddet, bu şiddetin inkâr edilmesi ve hafife alınması gibi olaylar geçmiş, bunlar kısmen iz bırakan sonuçlara yol açmıştır (travmaya neden olma, yabancılaşma, aile içi tabulaştırma, tedirginlik, yalnızlaşma vb.). Aslında söz konusu olan, tüm bunları yaşamış olan insana empati ve anlayış gösterilmesi, kendini kabul etme gibi temel değerlerlerde patolojizasyona yol açmama, benzer durumda olanlarla görüş alışverişinde bulunarak izolasyonu aşma (peer yaklaşımı) ve dürüstlük (tabulaştırmanın, yanlış bilgilendirmenin ve susmanın aksine) gibi ana değerlerin yaşanabileceği mekanların yaratılmasıdır.
Uygun durumlarda interseksin ne olduğu hakkında bilgi verilebilir: İnterseks bireyler, son derece normal, mutlu ve hoşnut olabilecek ve olabilmeleri de gereken ve belirli noktalarda iki cins olarak sınıflandırılan vücut normlarından sapma gösteren bireylerdir. Bu, susma tabusunun, gizli tutmanın ve sistematik olarak yalan söylemenin kırılması şeklinde önemli bir etkiye sahiptir. En iyimser ihtimalle, „sorunun“ onlar değil, aksine insan vücudunun ve cinsiyetlerin çeşitliliğini kaldıramayan bu toplumun kendisi olduğunu vurgulayarak toplumsal ilişkilerin açıklanması yoluyla yük azaltılabilir.
Tanımlama yetkisi
Bir kişinin kim olduğunu ve kim olmak istediğini tanımlama yetkisi hiçbir sınırlama olmaksızın çocukların, gençlerin ve yetişkinlerin kendisine verilmelidir. Prensip olarak bütün insanlar için geçerli olan cinsiyetlerini kendilerinin seçebilmeleridir, hem de her zaman ve yeniden. Ne anne-babalar, ne doktorlar ne de hukukçular bir çocuğun cinsiyetini tanımlamalı ve belirlemelidir. Asıl uzmanlar bu kişilerin kendileridir ve hayatları üzerinde karar yetkisi kendilerine iade edilmelidir. Bu esasen, herkes nezdinde temsil edilmelidir.
Bu tutumun, eskiden olduğu gibi hâlâ sıkça (interseks) çocukların cinsiyet gelişimlerinin “normal” olup olmadığının, yani geleneksel biçimde “erkek” veya “kız” gibi davranıp davranmadıklarının, oynayıp oynamadıklarının, giyinip giyinmediklerinin ve konuşup konuşmadıklarının yakından izlendiği pedagojik kurumlara da önerilmesi gerekir. Çocuğun „tipik olmayan biçimde“ davranabileceği şeklindeki sürekli korku ve bunun yol açtığı baskı ancak tanımlama yetkisinin çocuklara / gençlere aktarılması ile giderilir ve bu sadece interseks çocuklar / gençler açısından değil, bilakis onların çevresindeki herkes için de (anne-baba, doktorlar, peer’ler …) önemli bir rahatlama sağlar.
Koruma sunmak ve pozisyon almak!
Hem neo-nazizmden koruyucu etkinliklerden hem de LSBTQIA+[1] bilgilendirme projeleri yan araştırmasından bilinmektedir ki, pedagoji uzmanları ne kadar net bir biçimde ayrımcılığa karşı tutum sergilerlerse, çocuk ve gençlerin ayrımcı davranışları da o derece azalmaktadır.[2]
Bir saldırı halinde pedagoglar tarafından koruma sağlanmalıdır. Gerek duyulan bu koruma, sadece hakaret, saldırı, eziyet, psikolojik şiddet ve benzeri vakalara kadar uzanmakla kalmayıp, aynı zamanda varsa tıbbi müdahaleleleri ve mahremiyetin ihlalini de kapsamaktadır. Bu noktada çocuk ve genç, hak ve alternatif arayışlarında desteklenmeli ve kendi isteklerini ortaya koymaları konusunda teşvik edilmelidir.
Hiç bir şekilde (!) kişinin interseksliğinin kendisinin istemediği bir biçimde başkalarıyla paylaşılması ya da kişinin buna zorlanması kabul edilemez. İnterseks bir birey size açılırsa, ne tür bir desteğe ihtiyacı olduğunu sorunuz ve destek imkanlarını onunla konuşunuz. Pek çok interseks bireye kendi kaderini tayin hakkı çok nadir tanındığı için, onların isteklerini son derece ciddiye alınız.
Bir interseks birey, vücudu, ameliyatları, cinsel yaşamı ve benzeri konular hakkında bir şeyler anlatmak istiyorsa, bunu zaten yapacaktır; bunun sorulması doğru değildir! Buna karşın, bu türden sansasyon yaratmak isteyen soruların genelde müdahaleci olduğu hususunda bilgilendirme ise, doğru ve önemlidir.
Peer (akran) teması ve güçlendirmeye teşvik
Kendileri interseks olmayan pedagoglar, sorumluluk üstlendikleri interseks çocuk ve gençlerin diğer interseks çocuk, genç ve yetişkinlerle iletişim kurmasına çalışmalıdır. İnterseks peer grupları, vaftiz ebeveyleri, destek ve yardımlaşma kuruluşları bulunmalı ve onlarla buluşma sağlanmalıdır. Çok sayıda interseks birey tarafından diğer interseks bireyleri tanımak, son derece önemli, güç verici ve faydalı bir güçlenme sürecidir. Bu açıdan çevrimiçi topluluklar da önemli bir ağ görevi üstlenmektedir.
Bu türden bağlantılar ve yardımlaşma grupları, interseks bireylerin fevkalade güç kazanmalarına katkı sağlamakla kalmayıp, aynı zamanda kendilerini tamamen interseks birey* olarak görmelerine ve tanımalarına da yardımcı olurlar. Bu uzun bir yoldur. Bedenin doğasının engellenmesi ve durmaksızın sorulan „… olsaydı ne olurdu“ sorusu interseksle pozitif bir bağ kurulmasını zorlaştırır.
İnterseks birey toplulukları ile temas kurulmaması halinde, izolasyon ve yalnızlaşma duygusu bilerek göze alınmaktadır.
Hata yapabilme özgürlüğü
Bunun dışında her zaman olduğu gibi geçerli olan şudur: kendini sevmek. Çelişkisiz davranmak nadiren mümkündür ve iyi niyetli olmak ile pek iyi yapamamak arasındaki çizgi genelde çok incedir. Bu bireysel olarak yok edilemez. Yani bu başarısızlık kişisel değil, aksine yapısaldır. Örneğin interseksle meşgul olmak bir yandan „son derece ilginç“, diğer yandan yabancılaştırıcı olabilir. Ya da bir yandan ayrımcılık ve haksızlık tanımlanırken, diğer yandan kurban kimliği üretilebilir. Bu ikileme dayanarak bir rota belirlemek, onu bir kenara bırakarak eylemsiz hale gelmekten ve interseksi „çok karmaşık“ diye reddetmekten daha iyidir.
4. Anne-baba/Aile çalışması
Pedagoji sıkça anne-babalarla da çalışmak demektir. Transseksüel, homoseksüel ve biseksüel gençler üzerinde yapılan araştırmalar göz önüne alındığında anne-babanın ve ailenin kabul etmesinin ve desteklemesinin interseks çocuklar ve gençler için çok önemli olduğu ortadadır. Bugüne kadar interseks bireyler için ya da anne-babalar, diğer akrabalar veya onlara en yakın kişiler için neredeyse hiç profesyonel destek hizmeti verilmemiştir. Sosyal, pedagojik eğitim-öğretim çalışmaları bu konuda – daha başka konularda da olması gerektiği gibi – aile çevresini de kapsamalıdır.
Anne-babalar, interseks çocuklarının müttefikleri ve avukatları olarak aranmaktadır, onlara bu konuda net bilgi verilmelidir. Ama aynı zamanda da onlar, desteğe ihtiyacı olan kişilerdir. Pek çok interseks çocuk anne-babası, kendilerini yalnız bırakılmış hissetmekte ve desteğe ihtiyaç duymaktadır. Anne-babaların özellikle de diğer interseks çocukların anne-babalarıyla birlikte bir destek ağı kurmaları faydalıdır.
İnterseks çocuklar için faydalı olduğu kanıtlanan şey anne-babalarının,
- zamanları olduğunu bilmeleri. Doktorlar tarafından çok hızlı ve geri dönüşü olmayan tıbbi müdahaleler için kendilerine baskı yapılmasına izin vermemeleri.
- bugün aldıkları kararlar hakkında ileride çocuklarıyla açıkça ve dürüstçe konuşabilmeyi sağlamaları.
- çocuğun vücudu hakkındaki bilgilerin ondan saklanmasının anne-baba-çocuk ilişkisini son derece bozabileceğini bilmeleri.
- hastanın hakları ve çocuğun interseks özellikleri hakkında kapsamlı bilgi edinmeleri.
- profesyoneller ile yapılan her konuşmayı ve her muayeneyi belgelemeleri.
Anne-babalar için daha ayrıntılı bilgi –sadece İngilizce olarak – I am a parent / friend yazısında yer almaktadır.
[1] Bu harf kombinasyonu Lezbiyen, Gay, Biseksüel, Transseksüel, Diğer, İnter ve Aseksüel içindir. Artı işareti (bazen de yıldız kullanılır), „erkek“ ve „kadın“ cinsiyetlerinin ötesinde diğer tüm cinsiyetleri de görünür kılmak, daha başka kimliklere yer ayırmak içindir.
[2] Burada örnek olarak aşağıdaki yayın belirtilmiştir: Devlet Ayrımcılıkla Mücadele Dairesi (2017): Almanya’da LGBTİD* Öğretmenler. Gündelik okul yaşamında ayrımcılık deneyimleri ve bireyin kendi cinsiyet ve cinsel kimliğine tavrı. . Berlin.